پایان اسلحه و آغاز دیپلماسی؟| بررسی پیامدهای منطقه‌ای خلع سلاح پ.ک.ک

پس از چهار دهه مبارزه مسلحانه با دولت ترکیه، حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) بنابر تصمیم رهبران خود روند خلع سلاح را آغاز کرد. در این میان، روز جمعه (20 تیر) در مراسمی نمادین در استان سلیمانیه عراق، 30 نفر از اعضای این گروه تروریستی سلاح‌های خود را تحویل دادند. مراسم خلع سلاح نیروهای پ.ک.ک با مشارکت چهرەها و مقامات سیاسی و رسمی عراق و اقلیم کردستان و نمایندگانی از ترکیە برگزار شد. رهبران پ ک ک و ترکیه ابراز امیدواری کردند که این اقدام بتواند گام مهمی برای برداشتن روند صلح و عاری از خشونت باشد.

این گروه که از 1984 به‌ عنوان نیروی مسلح کرد در برابر دولت ترکیه فعالیت داشت، در طول زمان به شبکه‌ای فراملی با شاخه‌ها و متحدانی در عراق، سوریه و ایران تبدیل شده است. بنابراین، هرگونه تحول بنیادین در وضعیت نظامی این گروه نه ‌تنها برای ترکیه بلکه برای کل منطقه پیامدهایی عمیق خواهد داشت. بنابراین، این اقدام در راستای کاهش تنش‌ها در غرب آسیا از ابعاد زیادی قابل بررسی است که آثار مستقیم و غیرمستقیمی بر بازیگران منطقه‌ای و توازن قوا خواهد داشت.

پیامدهای منطقه‌ای خلع سلاح پ ک ک 

از منظر سیاسی، خلع سلاح پ.ک.ک می‌تواند مسیر گذار این گروه از یک جنبش مسلحانه به یک نیروی سیاسی مدنی را هموار کند. در ترکیه، این موضوع می‌تواند فرصت مناسبی برای ازسرگیری روند صلح میان دولت و کردها فراهم آورد، فرآیندی که در سالهای گذشته به دلیل بی‌اعتمادی، درگیری‌های نظامی و سیاست‌های سخت‌گیرانه دولت ترکیه متوقف شده بود.

در صورت تحقق خلع سلاح کامل، ترکیه شاهد تغییرات ساختاری در سیاست داخلی خود خواهد بود و آنکارا احتمالاً با کاهش تهدیدات امنیتی در شرق و جنوب شرق کشور مواجه می‌شود که این امر می‌تواند منابع مالی و انسانی قابل توجهی را برای توسعه اقتصادی این مناطق آزاد کند.

در سایر کشورهای منطقه نیز تبعات سیاسی قابل توجه خواهد بود. در ایران، شاخه مرتبط با پ.ک.ک یعنی پژاک، یکی از چالش‌های امنیتی به‌ شمار می‌رود که در سالهای گذشته فعالیت‌های مسلحانه‌ای علیه جمهوری اسلامی در مناطق مرزی غرب کشور داشته است. لذا، در صورت تحقق خلع سلاح پ.ک.ک و کاهش حمایت لجستیکی و ایدئولوژیک از پژاک، احتمال تضعیف این گروه و کاهش درگیری‌های مرزی افزایش می‌یابد.

از سوی دیگر، پ.ک.ک طی سال‌های گذشته در مناطق کوهستانی شمال عراق، به‌ ویژه در کوه‌های قندیل و منطقه سنجار، حضور نظامی فعال داشته و همین حضور موجب ایجاد تنشهای مکرر با دولت مرکزی عراق، دولت اقلیم کردستان و همچنین ترکیه شده است. لذا، خلع سلاح این گروه می‌تواند به کاهش تنش‌ها در این مناطق کمک کند.

در این میان خلع سلاح می‌تواند زمینه‌ساز احیای مناطق آسیب ‌دیده از جنگ و درگیری شود. مناطقی چون دیاربکر در ترکیه، قندیل در عراق و حسکه در سوریه که طی دهه‌ها تحت تأثیر جنگ‌های مداوم بوده‌اند، می‌توانند از فضای جدید برای توسعه اقتصادی، بازسازی زیرساختها و جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی بهره‌مند شوند. همچنین، بازگشت آوارگان و ساکنان محلی که در سالهای گذشته مجبور به ترک خانه‌های خود شده‌اند، می‌تواند روند عادی‌سازی اجتماعی را تقویت کند.

همچنین، خروج پ.ک.ک از صحنه نظامی از دامنه چالش‌های امنیتی حکومت محلی اربیل خواهد کاست، زیرا این گروه در سال‌های اخیر با حزب دموکرات کردستان عراق و حزب اتحاد میهنی رقابت و گاه درگیری داشته است. اربیل امیدوار است که از بازسازی پروژه صلح و آشتی در ترکیه بتواند در روند حل چالش‌های خود با دولت ترکیه بهره‌برداری کرده و روابط اقتصادی خود را با آنکارا تقویت کند و از جمله اقدامات نظامی ارتش ترکیه در بمباران روستاها و شهرهای اقلیم متوقف شود. 

با کاهش بهانه حضور نظامی ترکیه در خاک عراق، دولت مرکزی نیز می‌تواند موضع محکم‌تری در برابر نقض حاکمیت ملی خود اتخاذ کند و این روند می‌تواند به نفع ثبات و حاکمیت ملی عراق تمام شود.

از منظر امنیتی، کاهش قابل توجه درگیری‌ها و حملات نظامی میان ارتش ترکیه و نیروهای پ.ک.ک در مناطق مرزی، به ثبات بیشتر در جنوب‌شرقی ترکیه، شمال عراق و حتی مناطق کردنشین سوریه خواهد انجامید. 

آنکارا در یک دهه گذشته با تکیه بر تهدید پ.ک.ک حضور نظامی گسترده‌ای در شمال عراق و سوریه ایجاد کرده است و با کاهش تهدید مستقیم پ.ک.ک، فشار بین‌المللی بر ترکیه برای خروج از این مناطق افزایش خواهد یافت. این موضوع در عراق به یکی از اختلافات اساسی سالهای اخیر در روابط میان بغداد و آنکارا تبدیل شده است. گمانه‌زنی‌ها تعداد پایگاه های نظامی غیرقانونی ارتش ترکیه در شمال عراق را از 20 تا 80 نیز پایگاه تخمین زده اند که تا عمق 30 تا 50 کیلومتری داخل خاک عراق تأسیس شده‌اند.

دولت عراق بارها حضور نظامی ارتش ترکیه و نقض تمامیت ارضی این کشور در حملات هوایی را محکوم و علیه آنکارا به سازمان ملل شکایت کرده است با این حال دولت ترکیه با بهانه قرار دادن حضور عناصر پ.ک.ک از عقب‌نشینی نظامیان خود از خاک عراق سر باز زده است. اکنون پس از تصمیم پ ک ک به زمین گذاشتن سلاح‌های خود، عراقی‌ها نیز امیدوارند که ترکیه بدون هیچگونه عذر و بهانه‌ای برای برچیدن پایگاه‌های نظامی خود اقدام کند. موضوعی که هنوز دولتمردان ترکیه‌ای به آن پاسخ نداده‌اند.

چالشها همچنان باقی است  

با وجود موافقت رهبران اصلی پ.ک.ک با آغاز روند خلع سلاح، مسیر صلح همچنان با چالش‌ها و مخاطرات جدی همراه است، به ‌ویژه آن‌ که گروه‌های کرد مستقر در سوریه تاکنون با این روند همراهی نکرده‌اند. آنکارا معتقد است که نیروهای دموکراتیک سوریه ،(SDF) که مورد حمایت آمریکاست، شاخه‌ای از پ.ک.ک هستند و تهدیدی مستقیم علیه امنیت ملی ترکیه به ‌شمار می‌روند که باید خلع سلاح شوند،

در مقابل، رهبران کرد سوریه، و در راس آنها تشکیلات حزب اتحاد دموراتیک سوریه (پ.ی.د) این ادعا را رد کرده و خود را جنبشی مستقل با هدف دفاع از مناطق خود و مقابله با داعش معرفی می‌کنند.

از اینرو، این اختلاف دیدگاه روند هرگونه صلح احتمالی میان کردها و ترکیه را با چالش جدی مواجه می‌کند. درحالی ‌که ترکیه بر حذف کامل ساختارهای مسلحانه پ.ک.ک در سوریه تأکید دارد، رهبران کرد سوریه حاضر به پذیرش چنین پیش‌شرط‌هایی نیستند. اگر این بن‌بست ادامه یابد نه تنها مانع تحقق یک توافق جامع در شمال سوریه خواهد شد، بلکه می‌تواند به نتایج معکوس منجر شود که با احتمال شکست روند می‌تواند چرخه خشونت را دوباره بازگرداند.

در ابهام یک چشم‌انداز خوشبینانه و روشن برای حل این چالش، میانجی‌گری‌های منطقه‌ای بویژه از سوی مسعود بارزانی رهبر حزب دموکرات کردستان عراق در جریان است تا کردهای سوریه و حکومت جدید دمشق به سرکردگی ابومحمد جولانی به توافقی برای حل و فصل اختلافات و ادغام آنها در نیروهای مسلح سوریه دست یابند. در غیر این ‌صورت، چشم‌انداز صلح میان کردها و ترکیه همچنان مبهم و پرمخاطره خواهد ماند.

تجربه تاریخی نشان داده که در غرب آسیا، حتی پایان دادن به یک بحران می‌تواند بحران‌های جدیدی ایجاد کند مگر اینکه با دوراندیشی و برنامه‌ریزی دقیق همراه باشد. بنابراین، خلع سلاح پ.ک.ک اگر با همکاری دولت ترکیه برای برداشتن سایه تهدید و اشغالگری در عراق و سوریه همراه شود می‌تواند نوید دهنده حرکت به ‌سوی ثبات پایدار باشد اما اجرای نادرست آن ممکن است بی‌ثباتی‌های جدیدی را رقم بزند.